Q. 1970 తర్వాత తెలంగాణలో వ్యవసాయం, నీటిపారుదల, విద్య, మరియు ఆరోగ్య రంగాలలో జరిగిన ముఖ్యమైన అభివృద్ధి వివరిస్తూ, ఈ రంగాలలో పురోగతిని పరిమితం చేసిన నిర్మాణాత్మక సవాళ్లు తెలియజేయండి?

పరిచయం:
"తెలంగాణ ప్రత్యేక రాష్ట్రం అనేది విలాసం కోసం కాదు, గుర్తింపు మరియు న్యాయం కోసం కోరింది." అని - ప్రొఫెసర్ కె. జయశంకర్ అన్నారు.
1970 తర్వాత, తెలంగాణ అసమాన అభివృద్ధి దశలోకి ప్రవేశించింది. వ్యవసాయం, విద్య, నీటిపారుదల, మరియు ఆరోగ్యం వంటి కీలక రంగాలు మంచి పురోగతిని సాధించినప్పటికీ, నిర్మాణాత్మక సవాళ్లు మరియు విధానపరమైన నిర్లక్ష్యం సంయుక్త ఆంధ్రప్రదేశ్‌లో తెలంగాణను అట్టడుగున నిలిపాయి.

విషయం:
I. 1970 తర్వాత తెలంగాణలో కీలక పరిణామాలు
A. వ్యవసాయం మరియు నీటిపారుదల సంస్కరణలు
i. నీటిపారుదల అసమతుల్యత మరియు నిర్లక్ష్యం
a. తెలంగాణలో కృష్ణా నదీ పరివాహక ప్రాంతం 79% మరియు గోదావరి పరివాహక ప్రాంతం 69% ఉన్నప్పటికీ, 2000ల ప్రారంభంలో కేవలం 18–20% నీటిపారుదల నీరు మాత్రమే కేటాయించబడింది.
b. శ్రీరాంసాగర్ (కాకతీయ కాలువ) వంటి ప్రాజెక్టులు దశాబ్దాలపాటు అసంపూర్తిగా ఉండిపోయాయి, దీనివల్ల 3 లక్షల హెక్టార్లకు పైగా సాగుభూమి ప్రభావితమైంది.

ii. చెరువుల నీటిపారుదల క్షీణత
a. చెరువుల ద్వారా సాగు చేయబడిన భూమి 1956లో 4.47 లక్షల హెక్టార్ల నుండి 1991 నాటికి 2.69 లక్షల హెక్టార్లకు అంటే 40% తగ్గింది.
b. సాంప్రదాయ చెరువులు నిర్లక్ష్యానికి గురై లేదా ఆక్రమణకు గురై, రైతులు బోరుబావులు మరియు వర్షాధార సాగుపై ఆధారపడవలసి వచ్చింది.

iii. వ్యవసాయ సంక్షోభం మరియు రైతు ఆత్మహత్యలు
a. 1997 నుండి 2004 వరకు, తెలంగాణలో, ముఖ్యంగా వరంగల్, కరీంనగర్, మరియు నల్గొండ జిల్లాల్లో 3,000కు పైగా రైతు ఆత్మహత్యలు నమోదయ్యాయి.
b. తక్కువ కనీస మద్దతు ధర (MSP), నియంత్రణ లేని ఖర్చులు, మరియు అసంఘటిత రుణాలపై ఆధారపడటం దీనికి కారణాలు.

B. విద్యలో పురోగతి మరియు సవాళ్లు
i. సంస్థాగత సౌకర్యాల పరిమితి
a. 2001 నాటికి, తెలంగాణలో 10 రాష్ట్ర విశ్వవిద్యాలయాలలో కేవలం 2 మాత్రమే ఉండగా, వృత్తిపరమైన కళాశాలల్లో 22% మాత్రమే ఉన్నాయి. ఇవి ఆంధ్ర మరియు రాయలసీమలో 78% ఉన్నాయి.
b. ఆదిలాబాద్ మరియు మెదక్ జిల్లాల్లో అక్షరాస్యత రేటు 55% కంటే తక్కువగా ఉంది.

ii. ప్రైవేటు రంగ ఆధిపత్యం మరియు ప్రభుత్వ నిర్లక్ష్యం
a. 2005 నాటికి తెలంగాణలో 75% జూనియర్ కళాశాలలు ప్రైవేటు విద్యాసంస్థలవే, ఇవి ప్రధానంగా పట్టణ మరియు సంపన్న వర్గాలకు అందుబాటులో ఉన్నాయి.
b. ప్రభుత్వ ITI కేంద్రాలు మరియు పాలిటెక్నిక్‌లకు నిధుల కొరత ఉండగా, గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో సీట్ల కొరత ఉంది.

iii. నైపుణ్య లోపం మరియు నిరుద్యోగం
a. 15–29 సంవత్సరాల వయస్సు గల యువతలో కేవలం 6% మాత్రమే మర్యాదపూర్వకమైన వృత్తి శిక్షణ పొందారు (NSSO 2007–08).
b. విద్య మరియు స్థానిక పరిశ్రమ అవసరాల మధ్య సమన్వయం లేకపోవడం నిరుద్యోగాన్ని మరింత తీవ్రతరం చేసింది.

C. ఆరోగ్య రంగ పరిణామాలు మరియు నిర్మాణాత్మక సవాళ్లు
i. అసమాన ఆరోగ్య సౌకర్యాలు
a. 2011 నాటికి, తెలంగాణలో పూర్తి ICU మరియు ప్రసూతి సౌకర్యాలతో కూడిన 6 జిల్లా ప్రభుత్వ ఆసుపత్రులు మాత్రమే ఉన్నాయి.
b. గ్రామీణ తెలంగాణలో డాక్టర్-జనాభా నిష్పత్తి 1:6,000, ఇది WHO నిబంధనలైన 1:1,000 కంటే చాలా తక్కువ.

ii. పేలవమైన ఆరోగ్య ఫలితాలు
a. 2005లో తెలంగాణలో శిశు మరణ రేటు (IMR) 1,000 జననాలకు 48, ఇది కోస్త ఆంధ్ర కంటే ఎక్కువ.
b. పేలవమైన పారిశుద్ధ్యం మరియు అపర్యాప్త నిధులతో కూడిన ప్రాథమిక ఆరోగ్య సంరక్షణ వల్ల క్షయవ్యాధి మరియు మలేరియా ప్రబలంగా ఉన్నాయి.

iii. ప్రజా ఆరోగ్య లోటుపాట్లు
a. 2000ల ప్రారంభంలో తెలంగాణ గ్రామీణ గృహాలలో 28% మాత్రమే ప్రభుత్వ వైద్య సౌకర్యాలకు అందుబాటులో ఉన్నాయి. b. తెలంగాణ ప్రాంతానికి ఆరోగ్య బడ్జెట్ కేటాయింపు దాని జనాభా వాటా (<30%) కంటే తక్కువగా ఉంది.

II. పురోగతిని పరిమితం చేసే నిర్మాణాత్మక సవాళ్లు
A. రాజకీయ నిర్లక్ష్యం మరియు ప్రాంతీయ అసమానతలు
i. వక్రీకృత ప్రాతినిధ్యం మరియు విధానపరమైన పక్షపాతం
a. 1970ల తర్వాత, తెలంగాణ జనాభా ~40% ఉన్నప్పటికీ, నీటిపారుదల, ఆర్థిక శాఖల వంటి కీలక అంశాలలో ప్రాతినిధ్యం 30% కంటే తక్కువగా ఉంది.
b. పెద్ద మనుషుల ఒప్పందం మరియు TRC సిఫార్సులు పదేపదే విస్మరించబడ్డాయి. దీనివల్ల ప్రాంతీయ ప్రణాళిక బలహీనపడింది.

ii. ప్రాంతీయ కమిటీ రద్దు
a. ఆరు-సూత్రాల పథకం కింద తెలంగాణ ప్రాంతీయ కమిటీ (1974) రద్దు చేయబడడం వల్ల వనరుల కేటాయింపుపై తెలంగాణకు సంస్థాగత నియంత్రణ లోపించింది.

B. ఆర్థిక అసమతుల్యత మరియు విధాన నిర్లక్ష్యం
i. నిధుల మళ్లింపు మరియు వక్రీకృత బడ్జెట్
a. 1956–2010 మధ్య, తెలంగాణ రాష్ట్ర ఆదాయంలో 45% వాటా (భార్గవ కమిటీ, 1969 ప్రకారం) ఇచ్చినప్పటికీ, బడ్జెట్ వాటా సగటున 28–30% మాత్రమే.
b. తెలంగాణ కోసం ఉద్దేశించిన అనేక నీటిపారుదల కేటాయింపులు ఆంధ్ర డెల్టా వ్యవస్థలకు మళ్లించబడ్డాయి.

ii. ఆర్థిక సంస్కరణల తర్వాత సంక్షోభం
a. 1990ల సంస్కరణలు వ్యవసాయం మరియు గ్రామీణ సంక్షేమంలో ప్రజా పెట్టుబడులను తగ్గించాయి. ఇది తెలంగాణ యొక్క చిన్న మరియు సన్నకారు రైతులను తీవ్రంగా ప్రభావితం చేసింది.
b. 2001 నాటికి తెలంగాణ సాగుదారులలో 12% మాత్రమే సంస్థాగత రుణాలకు అందుబాటులో ఉన్నారు.

ముగింపు
ప్రొఫెసర్ కె. జయశంకర్ మాటలు తెలంగాణ యొక్క జీవిత సత్యాన్ని ప్రతిధ్వనించాయి—సమానత్వం లేని పురోగతి ప్రతిఘటనను పెంచుతుంది. కీలక రంగాల నిరంతర నిర్లక్ష్యం మరియు ప్రాంతీయ ఆకాంక్షల ఉల్లంఘన అభివృద్ధి సంబంధిత ఫిర్యాదును రాజకీయ ఉద్యమంగా మార్చింది. 2014లో తెలంగాణ రాష్ట్ర ఏర్పాటు ఒక గుర్తింపు మరియు న్యాయ పునరుద్ధరణగా మారింది.