Q. భారతదేశంలో స్వయం సహాయక బృందాల (ఎస్‌హెచ్‌జీ) ఏర్పాటు మరియు పనితీరును నడిపించే ప్రధాన సూత్రాలు ఏమిటి? అవి మహిళలు మరియు అట్టడుగు వర్గాల సామాజిక-ఆర్థిక సాధికారతకు ఎలా దోహదపడతాయి.

పరిచయం:
స్వయం సహాయ బృందాలు(SHGs) అనేవి సాధారణంగా మహిళలతో ఏర్పడిన అనధికారిక సమాజ సమూహాలు. ఇవి ఆదాయం, రుణం మరియు సమిష్టి సాధికారతను ప్రోత్సహిస్తాయి. సహకారం మరియు పరస్పర మద్దతు సూత్రాలపై ఆధారపడిన స్వయం సహాయక బృందాలు, భారతదేశంలో మహిళలు మరియు అట్టడుగు సమాజాల సాధికారతలో కీలక పాత్ర పోషిస్తున్నాయి. 2023 నాటికి, దేశవ్యాప్తంగా వివిధ కార్యక్రమాల కింద 9 కోట్లకు పైగా మహిళలు సమీకరించబడ్డారు.

విషయం:
స్వయం సహాయక బృందాల ఏర్పాటు మరియు పనితీరును నడిపించే కీలక సూత్రాలు:
1. స్వచ్ఛంద ఏర్పాటు మరియు ఏకరూపత
a. స్వయం సహాయక బృందాలు ఒకే సామాజిక-ఆర్థిక నేపథ్యం కలిగిన సభ్యుల స్వచ్ఛంద భాగస్వామ్యంతో ఏర్పడతాయి. ఇది నమ్మకం మరియు ఐక్యతను పెంపొందిస్తుంది.
b. ఉదాహరణ: జాతీయ గ్రామీణ జీవనోపాధి మిషన్ (NRLM) 6 కోట్లకు పైగా మహిళలను SHGలతో అనుసంధానించి, గ్రామీణ సాధికారతను ప్రోత్సహిస్తోంది.

2. స్వీయ-పాలన మరియు ప్రజాస్వామ్య పనితీరు
a. ఎన్నికైన అధికారులు మరియు సమిష్టి నిర్ణయాలతో SHGలు ప్రజాస్వామ్య రీతిలో పనిచేస్తాయి.
b. ఉదాహరణ: కేరళలోని SHGలు 75% కంటే ఎక్కువ బృందాలు ఎన్నికైన ప్రతినిధులు మరియు నియమిత సమావేశాలతో అధిక పారదర్శకతను కలిగి ఉన్నాయి.

3. నియమిత ఆదాయం మరియు అంతర్గత రుణాలు
a. సభ్యులు సాధారణ నిధిలో ఆదాయాన్ని చేర్చి, అంతర్గత రుణాలను సులభతరం చేస్తూ ఆర్థిక క్రమశిక్షణను పెంపొందిస్తారు. b. ఉదాహరణ: ఆంధ్రప్రదేశ్‌లోని మిషన్ ఫర్ ఎలిమినేషన్ ఆఫ్ పావర్టీ ఇన్ మునిసిపల్ ఏరియాస్ (MEPMA) 1.5 లక్షలకు పైగా పట్టణ SHGలను ఆదాయం మరియు రుణ అనుసంధానంలో మద్దతు ఇస్తోంది.

4. పరస్పర మద్దతు మరియు సామాజిక సంఘీభావం
a. SHGలు ఆర్థిక సహాయానికి మించి సామాజిక మద్దతును అందిస్తాయి. ఆరోగ్యం, విద్య మరియు హక్కులపై సమిష్టి సమస్యల పరిష్కారం మరియు అవగాహనను పెంపొందిస్తాయి.
b. ఉదాహరణ: తమిళనాడు SHGలు 20 లక్షల మహిళలను సామాజిక ఆరోగ్యం మరియు పారిశుద్ధ్య కార్యక్రమాల కోసం సమీకరించాయి.

5. పారదర్శకత మరియు జవాబుదారీతనం
a. స్పష్టమైన రికార్డులు మరియు నియమిత సమావేశాలు నమ్మకం మరియు సమూహ స్థిరత్వాన్ని నిర్మిస్తాయి.
b. ఉదాహరణ: దీనదయాళ్ అంత్యోదయ యోజన-NRLM కింద 9 కోట్లకు పైగా సభ్యులు బలమైన ఆర్థిక క్రమశిక్షణతో, 85% సమూహాలు నియమిత ఆదాయాన్ని నిర్వహిస్తున్నాయి.

సామాజిక-ఆర్థిక సాధికారతకు దోహదం:
1. ఆర్థిక సమ్మిళనం
a. SHGలు హామీ లేకుండా రుణ సౌకర్యాన్ని అందించి, వ్యవస్థాపకత మరియు జీవనోపాధి మెరుగుదలను సాధ్యం చేస్తాయి.
b. ఉదాహరణ: NRLM-అనుసంధానిత SHGలు ₹1.5 లక్షల కోట్లకు పైగా బ్యాంకు రుణాన్ని పొంది, గ్రామీణ మహిళలను ఆర్థికంగా సాధికారం చేశాయి.

2. సామాజిక మూలధనం మరియు ఆత్మవిశ్వాసం పెరుగుదల
a. బృంద చర్చలు నాయకత్వ నైపుణ్యాలను మరియు ఆత్మవిశ్వాసాన్ని పెంచుతాయి.
b. ఉదాహరణ: కేరళలోని అధ్యయనాలు 70% SHG సభ్యులు సామాజిక నిర్ణయాలలో పెరిగిన భాగస్వామ్యాన్ని నివేదిస్తున్నాయి.

3. మెరుగైన జీవనోపాధి మరియు ఆర్థిక స్వాతంత్ర్యం
a. SHG-మద్దతు గల సూక్ష్మ వ్యాపారాలు గృహ ఆదాయాన్ని మరియు ఆర్థిక స్వాతంత్ర్యాన్ని పెంచాయి.
b. ఉదాహరణ: ఆంధ్రప్రదేశ్ MEPMA కింద పట్టణ SHGలు 12 లక్షల మహిళలకు సూక్ష్మ వ్యాపారాల ద్వారా ఆదాయాన్ని సృష్టించాయి.

4. ప్రభుత్వ పథకాలు మరియు మద్దతుకు ప్రవేశం
a. SHGలు శిక్షణ, రుణం మరియు సబ్సిడీలకు మాధ్యమంగా ఉపయోగపడతాయి.
b. ఉదాహరణ: దీనదయాళ్ అంత్యోదయ యోజన కింద 3 కోట్లకు పైగా మహిళలు SHGలతో అనుసంధానించబడి నైపుణ్య శిక్షణ పొందారు.

5. సామాజిక సాధికారత మరియు లింగ సమానత్వం
a. SHG భాగస్వామ్యం సామాజిక నిబంధనలను సవాలు చేస్తూ, హక్కులు మరియు ఆరోగ్యంపై అవగాహనను పెంచుతుంది.
b. ఉదాహరణ: తమిళనాడు SHGలు ఐదేళ్లలో మహిళల హక్కుల అవగాహనను 40% పెంచాయి.

ముగింపు
స్వయం సహాయక బృందాలు ఆర్థిక సమ్మిళనాన్ని ప్రోత్సహించడమే కాకుండా, సామాజిక అనుసంధానాన్ని బలోపేతం చేసి, అట్టడుగు సమూహాలను సాధికారం చేస్తాయి. జాతీయ గ్రామీణ జీవనోపాధి మిషన్ (NRLM) SHGలను గ్రామీణ పేదరిక నిర్మూలన మరియు మహిళా సాధికారతకు మూలస్తంభంగా చెప్పింది. అదనంగా, గ్రామీణాభివృద్ధి స్థాయీ సమితి (2019) సమగ్ర వృద్ధి మరియు సామాజిక న్యాయాన్ని పెంపొందించడానికి SHG-ఆధారిత జోక్యాలను విస్తరించాలని సిఫారసు చేసింది.